Her çağın insan, toplum, din, ahlak, ekonomi, siyaset vb. anlayışı farklılık göstermektedir. Özellikle teknolojik gelişmeler bu değişim sürecini hızlandıran temel etmenlerden birisidir. Endüstri toplumunda çalışma; fabrikalarda, uzun çalışma saatlerine ve ucuz ücrete tabi olan mavi yakalı işçilerin tanımını vermekteyken, 1980 sonrası küreselleşme ve gelişen teknolojilerin etkisiyle endüstri toplumundan bilgi toplumuna geçiş, çalışma tanımını ve çalışma yaşamını da dönüşüme uğratmıştır. Beyaz yakanın ağırlıkta olduğu hizmet sektörünün genişlemesi, esnek çalışma yapıları, teknolojik iletişim araçlarının sağladığı kolaylıklar birey ve örgüt içi çalışma koşullarında belirleyici etkene sahip olmuştur. Bu bağlamda örgütler de karmaşıklaşan ve sürekli yinelenen insan taleplerinin değişimine ayak uydurmaya çalışarak, geleneksel örgütlerin yerini sanal örgütlerin almasına zemin oluşturmuştur.

Geleneksel Örgüt ve Sanal Örgüt Arasındaki Farklar

Geleneksel Örgütlerin Yükselişi: 18. ve 19. Yüzyılda özellikle buhar gücüyle çalışan makine ve diğer makinelerin icadı, Sanayi Devrimi’ne temel sağlamıştır. Sanayi Devrimi ile fabrikalaşma, çalışma etiğinin icadı, özel-kamusal alan ayrımı vb. hususlar toplumu derinden etkileyerek ve dönüştürerek sanayi toplumunun oluşmasına sebebiyet vermiştir. Fabrikaların kentlere kurulması ile köyden kente göçler yaşanmış, erkeklerin ve kadınların evde, tarlada, kendilerine ait özel alanlarında çalışmaları azalarak kamusal alana yayılmış ve kadınlar emek gücüne daha fazla dahil olarak kamusal alanda görünürlük kazanmıştır. “Çalışma etiğinin amacı ise insanlara çalışmanın asalet verici bir faaliyet, bir değer kazanımı olduğunu aşılamak ve çalışmanın normal bir davranış olduğunu, çalışmamanın anormal bir davranış olduğunu empoze etmektir. Fakat çalışma etiği aslında özgürlüğü kısıtlayıcı bir etkendir. Çünkü çalışma etiği maskesi altında bir disiplin etiği geliştirilerek insanların gururunu ve onurunu bir tarafa koyup bir köle misali patronuna, efendisine itaat etmesi gerektiği, her gün her saat çalışması gerektiği bildirilmiştir” (Bauman, 1999, s. 15-16).

Sanal Örgütlerin Yükselişi: Sanayi toplumuna geçişi sağlayan buharlı makinelerin icadı 1970’li ve 80’li yıllarda yerini bilişim-bilgisayar teknolojilerinin icadına bırakarak, sanayi toplumundan ağ toplumuna geçişi sağlamıştır. Parsons’ın ifadesiyle işlev ve rollerin farklılaştığı, karmaşıklaştığı bu sistem ihtiyaçlara cevap vermek adına evrimsel değişim süreci geçirmiştir. Bu bağlamda örgüt yapısı dönüşüm geçirerek yerini sanal örgütlere bırakmıştır. Sanayi toplumunda en önemli role sahip olan sermeye de yerini bilgiye bırakmıştır (Soydal, 2005, s. 456). “Bilgi Toplumu’nda hammadde, emek ve topraktan daha önemli bir üretim faktörü olan bilgi, onu işleyen ve dağıtan bilgi teknolojilerinin de yardımıyla sınırları aşmış ve hayatın her alanında üretken bir niteliğe kavuşmuştur. Bilgi, kapalı mekanların sınırlarını aşarak mesleki ve sosyal yaşamın her alanına çok çabuk ve etkin bir biçimde dahil edilebilir bir hal almıştır” (Yılmaz, Pajo, & Güngör Güzeler, 2014, s. 428). Bu süreçte küreselleşme hareketleriyle birlikte bilgiyi elinde bulunduranlar dünya üzerinde egemen ülkeler haline gelmiştir.

Geleneksel ve Sanal Örgütlerde Yapı: Modern döneme yani sanayi toplumuna hâkim olan zihniyetlerin akılcılık, bürokrasi, disiplin, düzen vb. olduğunu söylemek mümkündür. Bu bağlamda sanayi toplumuna hâkim olan örgüt modeli de bürokrasidir. Bürokrasinin en temel özelliği rasyonel kurallar etrafında örgütlenmesidir, katı hiyerarşisi sonucu alt kademelerden itaat ve emirlere uyma davranışı beklenmekte ve bu nedenle sıkı denetim ve kontrol mekanizmaları geliştirilmekteydi. Sanayi toplumuna damga vuran bürokratik örgütler varlığını 1970’li yıllara kadar sürdürmüşlerdir, teknolojik gelişmeler ve hızla değişen müşteri ihtiyaçlarına bürokratik yapılar uyum sağlamakta güçlük çekmişler ve eleştirilmişlerdir. Weber de bürokratik yapılanma sürecine “akılcılığın demir kafesi” adını vererek yaşamın rasyonel ve bürokratik yapılarla çevrili bir kafese dönüştüğünden söz etmektedir (Zencirkıran, 2015, s. 12). Sanal örgütlerde, sanayi toplumlarında ve bürokratik yapılarda istihdam edilen vasıfsız işçilerin yerini, ağ toplumlarında vasıflı işçi arayışı almıştır. Geleneksel örgütlerde katı hiyerarşi piramidi geçerliliğini yitirerek daha yatay ve esnek örgüt tipi benimsenmiştir. Çok kademeli bir piramitte üst kademeden alt kademeye bilgi akışı yavaş sağlanırken, küresel rekabet süreci hızlı düşünüp hızlı karar vermeyi gerektirdiğinden sanal örgüt yapısı bu ihtiyacı karşılamaktadır (Aksay, 2015, s. 119).

Modern örgütün bürokratik, hiyerarşik, zaman ve mekân bütünlüğüne sahip, kontrol ve gözetime dayalı, vasıfsız çalışanların hâkim olduğu bir yapıya karşıt, post-modern örgütlerde zaman ve mekân bütünlüğünün kırılması sonucu esnek çalışma saatleri ve belirli mekânda kısıtlı olmamakla birlikte, internet sistemlerini kullanan, vasıf ve eğitim seviyesi yüksek çalışanlardan oluşan ve tüketici tatminine önem veren esnek yapı hakimdir. Günümüzde ise zaman ve mekândan bağımsız sanal örgütlerin işleyişi ve yayılımı hız kazanmakta, geleceğin çalışma koşullarına ışık tutmaktadır.

Kaynakça
Aksay, K. (2015). Örgüt Yapılarında Yaşanan Değişimler ve Modern Örgüt Tiplerinin İncelenmesi. Kent Kültürü ve Yönetimi Hakemli Elektronik Dergi, 8(3), 111-128.
Bauman, Z. (1999). Çalışma, Tüketicilik ve Yeni Yoksullar. (Ü. Öktem, Çev.) İstanbul: Sarmal Yayınları.
Soydal, H. (2005). Sanal İşletmelerde İnsan Kaynakları Yönetimi ve Bir Anket Çalışması. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (14), 455-474.
Yılmaz, İ. A., Pajo, A., & Güngör Güzeler, E. (2014). Sanal Ofis ve Sanal Ofiste Kullanılan Bilgi ve İletişim Teknolojileri. Electronic Journal of Vocational Colleges (BÜROKON Özel Sayısı), 427-438.
Zencirkıran, M. (2015). Örgüt ve Yönetim Kuramları. M. Zencirkıran içinde, Örgüt Sosyolojisi (2. b., s. 1-57). Bursa: Dora Yayınları.